📘 Татвар төлөх хувь гэж юу вэ?

Орлого олж буй хүн, байгууллага бүр татвар төлөх үүрэгтэй. Харин татварын хувь хэд байх, ямар орлогоос яаж тооцогдох вэ гэдэг нь хамгийн их асуулт дагуулдаг сэдэв. Энэ нийтлэлд татварын хувь, татварын үндсэн төрлүүд, хувь хүн болон аж ахуйн нэгж татвараа хэрхэн тооцож, төлдөг талаарх ерөнхий ойлголтыг энгийнээр тайлбарлана.

1️⃣ Татвар төлөх хувь гэж юу вэ?

“Татварын хувь” гэдэг нь таны олсон орлогоос хэдэн хувийг төрд татвар хэлбэрээр төвлөрүүлэхийг хэлнэ. Энэ хувь нь:

• Таны орлогын төрөл (цалин, бизнесийн орлого, түрээс гэх мэт)
• Та хувь хүн үү, эсвэл аж ахуйн нэгж үү
• Орлогын хэмжээ
• Ямар төрлийн үйл ажиллагаа явуулж байгаагаас

Татварын үндсэн зорилго нь иргэн, байгууллагын орлогоос зохих хэмжээний хувь авч, улсын төсөв бүрдүүлж, дэд бүтэц, боловсрол, эрүүл мэнд, нийгмийн үйлчилгээ зэрэгт зарцуулахад оршдог.

2️⃣ Татварын гол төрлүүд

Монголд хамгийн түгээмэл яригддаг татварын үндсэн төрлүүдийг ерөнхийд нь авч үзвэл:

2.1 Хувь хүний орлогын албан татвар

Хувь хүний орлогын албан татвар нь таны:

• цалин хөлс,
• гэрээт ажлын орлого,
• бизнесийн орлого,
• түрээсийн орлого,
• бусад орлого

зэргээс тооцогддог. Орлогын төрөл, нөхцлөөс шалтгаалж татварын хувь ялгаатай байж болно.

2.2 Аж ахуйн нэгжийн орлогын албан татвар

Аж ахуйн нэгжийн орлогын албан татвар (ААНОАТ) нь компанийн үйл ажиллагаанаас олсон ашиг дээр үндэслэн тооцогдоно. Үүнд жижиг, дунд бизнес, хуулийн этгээд, компаниуд багтдаг. ААН-ийн татварын хувь хэмжээ нь бизнесийн төрөл, ашиг, орлогоосоо шалтгаалан өөр өөр тогтоогддог.

2.3 Нэмэгдсэн өртгийн албан татвар (НӨАТ)

Бараа, бүтээгдэхүүн, үйлчилгээ худалдаалдаг аж ахуйн нэгж НӨАТ төлөгч байдаг. Хэрэглэгч бараа авахдаа НӨАТ-тай үнээр авдаг тул татварын ачаалал эцсийн дүндээ хэрэглэгчийн түвшинд очдог ч НӨАТ-ыг тайлагнаж, төлж өгдөг хуулийн этгээд нь аж ахуйн нэгж өөрөө байна.

2.4 Ногдол ашиг, хөрөнгийн орлогын татвар

Хувьцаанаас ногдол ашиг авах, үл хөдлөх хөрөнгө, газар, хөрөнгө оруулалтаа борлуулах зэрэг тохиолдолд тухайн орлогоосоо татвар төлөх шаардлагатай болдог. Энэ нь хөрөнгийн орлогын ангилалд орно.

3️⃣ Татварын хувь ерөнхийдөө хэрхэн тооцогддог вэ?

Татварын хувь бодох зарчим нь татварын төрөл бүрт өөр боловч суурь логик нь ижил: тодорхой орлогын дүн дээр хувь тогтоон үржүүлж татварын хэмжээг гаргадаг.

Жишээ болгон ерөнхий байдлаар тайлбарлавал:

• Цалингийн орлогын татвар: Цалингаас татварын хувь бодогдоно.
• Хувиараа бизнес эрхлэгчийн татвар: Орлогоосоо эсвэл ашиг дээрээ тодорхой хувь тооцно.
• ААН-ийн татвар: Компанийн ашиг дээр хувь тооцож төлнө.
• НӨАТ: Борлуулсан бараа, үйлчилгээний үнийн дүн дээр хувь тооцогдоно.
• Түрээс, гэрээт ажил, хөрөнгийн орлого: Орлогын төрөл бүр өөр өөр хувьтай байж болно.

Энэ нийтлэлд хууль тогтоомжийн нарийвчилсан заалт, тоон хувь оролгүй, зөвхөн ерөнхий ойлголтыг тайлбарлаж байгаа тул бодит татварын хувь, тооцооллыг мэргэжлийн байгууллага, албан ёсны эх сурвалжаас лавлах шаардлагатай.

4️⃣ Татвар яаж төлөгддөг вэ?

Татвар төлөлтийн үндсэн шат дарааллыг дараах байдлаар ойлгож болно:

• Орлогоо ил тод мэдүүлэх: Цалин, үйлчилгээ, худалдаа, гэрээт ажил, түрээс зэрэг бүх орлогоо бүртгэнэ.
• Татварын хувь тооцох: Орлогын төрөл бүрт харгалзах татварын хувь бодогдоно.
• Төлөлт хийх: Банк, цахим банк, e-tax зэрэг сувгаар сар бүр, улирал бүр, эсвэл жил бүр төлнө.
• Тайлан гаргах: Аж ахуйн нэгжүүд улирал, жилээр татварын тайлан гаргаж, татварын байгууллагад хүргэнэ.

5️⃣ Татвар төлөхийн давуу тал

Татвар төлөх нь зөвхөн үүрэг биш, тодорхой хэмжээнд давуу тал дагуулдаг:

• Улсын төсөв бүрдэж, дэд бүтэц, боловсрол, эрүүл мэндийн үйлчилгээ сайжрахад хувь нэмэртэй
• Бизнесийн хувьд ил тод байдал, нэр хүндийг нэмэгдүүлнэ
• Банк, санхүүгийн байгууллагатай ажиллах, зээл авахад итгэлцэл өснө
• Хууль эрх зүйн эрсдэл, торгууль, шийтгэлээс сэргийлнэ
• Орлого нь албан ёсоор бүртгэгдсэн байх тул нийгмийн даатгал, тэтгэврийн эрх тодорхой болно

🔍 Дүгнэлт

Татвар төлөх хувь гэдэг нь таны орлогоос ямар хэмжээний хувь төрд татвар хэлбэрээр төвлөрөхийг илэрхийлдэг чухал ойлголт юм. Хувь хүн, аж ахуйн нэгж бүр орлогоо үнэн зөв тайлагнаж, татвараа хуульд заасан журмын дагуу төлөх нь бизнесийн ил тод байдал, санхүүгийн тогтвортой байдал, ирээдүйн боломжид эерэгээр нөлөөлнө.